Jan Steen
Ca. 1665 / 1668 - Het Sint Nicolaasfeest - Sint Nicolaasochtend
Bron: www.rijksmuseum.nl
'Sinterklaasfeest' in huiselijk sfeer
Op Steens schilderij Het Sint Nicolaasfeest is te zien hoe een familie in huiselijke sfeer Sinterklaasavond viert. Het is een typisch Sinterklaasfeest met cadeaus en snoepgoed. Op de voorgrond staat een mand met allerlei lekkers, zoals taaitaai, wafels en appels. Rechtsachter heeft een jongen zijn kleine zusje in zijn armen. Het meisje houdt een taaitaaipop in de vorm van de Sint vast. Volgens de traditie krijgen brave kinderen met Sinterklaas geschenken en stoute kinderen de roe / gard. Ook op het schilderij van Steen is dit het geval.
Wie stout is krijgt de roe
De huilende jongen links kreeg de roe in zijn schoen. Het oudere meisje houdt die schoen triomfantelijk omhoog en een kleiner jongetje wijst ernaar en lacht hem uit. Maar de oude vrouw op de achtergrond wenkt de huilende jongen vriendelijk. Misschien heeft zij toch nog een geschenk voor hem, verstopt achter het gordijn.
Roe in de schoen
Grote jongens huilen niet
'Grote jongens' van zo'n jaar of 12 en ouder werden toen in de 17de eeuw, eigenlijk al als volwassenen beschouwd. De huilende jongen op Jan Steen's schilderij mag zich dan niet als 'groot' gedragen. Hij is er wel naar gekleed. Hij draagt een echtmannenkostuum, een erg modieus mannenkostuum bovendien. Hij zou zo uit een modeblad anno 1667 weggelopen kunnen zijn.
'Schoorsteen'
Een jongen met een kind op de arm wijst zijn broertje de schoorsteenpijp: hier doorheen bracht Sint zijn gulle gaven. Zijn andere broertje is al aan het zingen om de goede Sint te bedanken.
Wie zoet is krijgt lekkers
Op de voorgrond staat een mand met allerlei zoetigheden die hoorden bij Sinterklaasavond: Speculaas, honingkoeken, vruchten, noten, wafels en de drie 'Appeltjes van de boomen / Oranje'. De grote ontbijtkoek heet een hylickmaker. en werd vooral gebruikt bij huwelijksaanzoeken (hylick = huwelijk). Dit stukje van het werk vormt een stilleven op zichzelf, een schilderijtje binnen het schilderij.
Tegen het tafeltje staat een glimmende duivekater. Een duivekater was een ruitvormige brood voor feestelijke gelegenheden. Er zijn veel verklaringen voor de naam duivekater, maar niemand weet precies hoe het zit. Het woord kan te maken hebben met de duivel in de gedaante van een kater. Mogelijk is het een verbastering van 'deux fois quatre' (uitgesproken als deufwakatr, 'twee maal vier' in het Frans), een groot brood dat twee keer zoveel woog als een gewoon brood van vier duiten, een 'quatre fois'.Op verschillende 17de-eeuwse schilderijen zijn duivekaters afgebeeld, onder meer bij Jan Steen., een ruitvormige koek die gegeten werd bij feestelijke gelegenheden.
'Suikergoed'
Rechts op de tafel liggen suikergoed, koekjes, liefdeshart, een opgerold wafeltje en zijn dat pepernoten in dat zakje? De oudste recepten voor pepernoten komen overigens uit de 18e eeuw. Het zijn de navolgers van kruidkoekjes die al in de middeleeuwen gebakken werden. Dat ze niet alleen met het Sinterklaasfeest gebruikt werden blijkt wel uit een reisverslag van 2 dames die op een VOC schip een spelletje ganzenbord doen… met pepernoten als speelstenen.
Bron tekst / Link: Sinterklaas snoepgoed in de 17e en 18e eeuw - www.eetverleden.nl
Heilige in beeld
De peuter bij de schoorsteen houdt een taaitaaipop in de vorm van Sint Nicolaas vast dat nu nog steeds rond 5 december wordt gegeten. Officieel was het maken van dit soort Sinterklaasfiguren in die tijd in veel Hollandse steden niet toegestaan. In Utrecht bijvoorbeeld werd het in 1655 verboden 'eenige beeldekens in brood ofte koeck te backen'. Afbeeldingen van een (katholieke) heilige voor een katholiek feest werden niet gewaardeerd door de protestantse overheid.
Rechts op de tafel zien we ook een appel waar een muntstuk uit steekt. Dat wijst op een oude traditie om een munt in een appel te verstoppen en dit aan vrienden te geven als grapje, als 'appeltje voor de dorst', de voorloper van de surprise.
Emmer
Het kleinste meisje op de voorgrond is wel erg verwend door de Sint. In haar glanzend gepoetste emmertje, dat in die tijd vaak als boodschappentas werd gebruikt, heeft ze haar kleinere geschenken verzameld.
Verbod genegeerd - Het popje
In 1657 kondigde de stad Dordrecht zelfs een verbod af voor het hele Sint Nicolaasfeest. De Hervormde kerk noemde de viering een 'restant der paperijen', 'strekkende tot waengelooff...ende afgoderije'. Deze maatregelen hadden echter weinig effect. Jan Steen was zelf katholiek en liet zich niet weerhouden dit vrolijke familiefeest af te beelden. Misschien was dit schilderij zelfs een - vrij brutale - reactie op het standpunt van de kerk. Het geschenk van het meisje laat zien dat het afgebeelde gezin ook daadwerkelijk katholiek was: het is een Sint Janspopje op een sokkeltje, een beeldje van Johannes de Doper, in een mantel van 'kameelhaar' en met een kruisstaf in de hand. Johannes de Doper was o.a. beschermer tegen ziekten bij kinderen en daarom was een beeldje van hem wel een goed kindergeschenk.
Kolfstok
Een geliefd Sinterklaascadeau voor jongens was een kolfstok met een bijbehorende houten of leren bal (rood omcirkeld).
De oude man
De oude man in het midden is de spil in het schilderij. Terwijl hij rustig zit en kijkt, is de hele familie om hem heen bezig. Ze kijken naar elkaar en wijzen verschillende kanten op, waardoor beweging ontstaat in het schilderij. De man is het rustpunt. Zo zit er meer ordening in de compositie dan op het eerste gezicht het geval lijkt te zijn.
De oude vrouw
Deze oude vrouw wenkt naar iemand die zich schuil houdt om tevoorschijn te komen. Mogelijk iemand die voor Sinter Klaas speelt en rammelt met de ketting oid. Onzichtbaar, want dat mocht niet, maar wel degelijk aanwezig. Mogelijk dat hij even later wel tevoorschijn kwam, hetzij als Sinter Klaas hetzij als zichzelf, geheel verontwaardigd dat de Sint net langs kwam nu hij er zelf niet was. Zeker nu de kinderen afgeleid zijn met geschenken. (Dit gebeurt nu nog wanneer vader of moeder naar de wc gaat en er (hoe bijzonder) op het raam gebonkt wordt en er een zak met cadeautjes voor de deur blijkt te staan, net nu moeder er niet was.) We zien dit ook bij Brakenburg.
De onzichtbare 'Sinter Klaas'
Afb. 1: 1947, Panorama / Afb. 2: 1961, De Spiegel (advertentie)
Wijze les
Het Sint Nicolaasfeest bevat dus een wijze les voor de kijker. Dit is kenmerkend voor de schilderijen van Jan Steen. Het was niet de bedoeling dat de kijker het getoonde na ging doen. Steen wilde met zijn schilderijen de mensen juist terecht wijzen. Je kan dan ook vaak oude Nederlandse spreekwoorden of literatuur in zijn schilderijen terugvinden.
Het Sint Nicolaasfeest is hierdoor een typische Jan Steen. Het schilderij bevat een realistisch tafereel en geeft de kijker een boodschap mee. Niets in het schilderij is slechts voor de versiering, alles had een doel. Mede dankzij de ingenieuze compositie wordt het oog van de kijker naar het centrum van het schilderij getrokken; een techniek die meer schilders uit deze periode toepasten.
Ca. 1668 - Het Sint Nicolaasfeest
Bron: Museum Catharijneconvent, Utrecht (bruikleen Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam), foto Ruben de Heer
Tenminste twee keer heeft Jan Steen het Sint-Nicolaasfeest geschilderd. Dit is de protestantse versie. Ouders, grootouders en natuurlijk de kinderen delen in de feestvreugde. Sint-Nicolaas zelf komt niet in beeld. Na de Reformatie is Nicolaas’ voorbeeldrol van heilige uitgespeeld. Vooral Sint-Nicolaas als ‘opvoeder’ krijgt nu aandacht onder het motto wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Echt gestraft wordt niemand, ook de huilende jongen links niet. Zijn grootmoeder wenkt hem. Ze heeft een muntstuk voor hem in de hand. Er wordt wel gezegd dat Steen zijn eigen kinderen als model heeft gebruikt.
Verboden Katholiek feest
Het Sinterklaasfeest heeft een katholieke achtergrond. Na de Opstand in 1572-1584 was het verboden om het katholieke geloof te uitten, laat staan een katholieke heilige te vereren. Omdat het feest te veel heidense en paapse elementen zou bevatten, probeerden protestanten het Sinterklaasfeest af te schaffen.
Het verbod had kennelijk geen effect op de katholieke Jan Steen. Hij schilderde Het Sint Nicolaasfeest mogelijk als reactie op de heersende opvattingen over het katholieke geloof in de Nederlanden.
1947 - Sint Nicolaasfeest in modern jasje
Panorama (1947)
Jr. 60 - Advertentie Union
Advertentie uit de Panorama
2014 - Albert Heijn / Jan steen
Ca. 1663 / 1665 - 'De Koekvrijer'
Bron afb.: www.wikimedia.org
Op het schilderij is een vrouw met haar handwerk bezig. Ze kijkt de toeschouwer enigszins uitdagend aan en toont nauwelijks belangstelling voor de man die naast haar staat. De man lijkt een lichte buiging te maken en neemt zijn hoed voor de vrouw af. In zijn hand heeft hij een grote koek. Hij biedt de vrouw de koek aan in de hoop haar voor zich te winnen.